TA’LIM JARAYONI TIZIM SIFATIDA (o`rta umumta’lim maktablarida ona tili ta’limi misolida)

O`quv qunt beradi, bilim – sharaf-shon,

                                                                Shu ikkov tufayli ulug`dir inson.

                                                                                                      (Mahmud Qoshg`ariy)

Ta’lim jarayoni – bu mohiyatan ta’lim jarayoni ishtirokchilari –ta’lim oluvchi (o`quvchi, talaba, shogird, izdosh, payrav; tarixan–murid) va ta’lim beruvchi (o`qituvchi, muallim, murabbiy, ustoz: tarixan–pir, murshid) orasidagi ta’lim maqsadi asosidagi faol munosabatidir; ta’lim bilan aloqador barcha munosabatlar, uning barcha qirralari ta’lim ishtirokchilarida – ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchida kesishadi. Shaxs barcha ijtimoiy munosabatlarning markazi, kesishish nuqtasi bo`lganidek, ta’lim beruvchi~ta’lim oluvchi ham barcha turdagi didaktik munosabatlarning kesishish nuqtasidir. Shuning uchun ta’lim maqsadi, uning mazmuni, usuli, vositalari, ularning o`zaro aloqadorligi masalalarini tahlil etayotgandа har doim ta’lim beruvchi~ta’lim oluvchi munosabati masalalarini chetlab o`tib bo`lmaydi. Chunonchi, ta’lim maqsadining o`zi, eng avvalo, jamiyatga kimni, qanday shaxsni tayyorlab berish masalasini o`rtaga qo`yadi. Bu shaxs kim? U, albatta, ta’lim oluvchi, ya’ni o`quvchidir! Kim uni yetishtiradi, tarbiyalaydi? U esa ustozdir! Ular o`zaro qanday munosabatda bo`lishi kerak? Bu borada ikki xil yondashish mavjud bo`lib, bu yondashishlarning har biri o`ziga xos shaxsni –

– biri bilimdon, ijrochi, lekin mute, mo`min-qobil, passiv ijrochini,

–ikkinchisi esa faol, bunyodkor, mustaqil ijodiy tafakkur sohibi bo`lgan tadbirkorni

tayyorlashga qaratilgan. Haqiqatan ham, o`quvchi~ustoz munosabati ta’lim jarayonining           markaziy muammosi –ham ibtidosi, ham intihosidir. Ta’lim maqsadi, ya’ni jamiyatning tarbiya-ta’lim natijasiga qo`ygan ijtimoiy talabi, birinchi navbatda o`quvchiga qanday yondashish va ustoz qanday bo`lishi kerakligini, kimni yetishtirishni belgilaydi. Undan keyingina o`quvchiga nimani singdirish (ta’lim mazmuni), qanday singdirish (ta’lim usuli), bu faoliyatni nimalar orqali amalga oshirish (ta’lim vositalari) masalalari turadi. Shuning uchun Respublikamizning birinchi Prezidenti I.A.Karimov O`zbekistonda ta’limning tub islohoti dasturi bo`lgan tarixiy ma’ruzalarida bu masalaga alohida to`xtalib, jumladan, ustoz haqida shunday degan edilar: «O`qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o`zi ana shunday bilimga ega bo`lishi kerak» [1,13]. Shuningdek, zamonaviy o`quvchiga talab ham bu ma’ruzada: «bilimga сhanqoq, bilim olishni o`zining oily maqsadi qilib qo`ygan» [1,19] sifatida belgilanadi. I.A.Karimov o`quvchi-ustoz munosabatlariga ham alohida to`xtalib: «O`qituvchi va o`quvchi munosabatidagi majburiy itoatkorlik o`rnini ongli intizom egallashi» [1,17] lozimligini, «o`qituvchining bosh vazifasi o`quvchida mustaqil fikr yuritish ko`nikmalarini hosil qilishdan iborat»[1,17]ligini ta’kidladilar. Shuning uchun zamonaviy ta’limda o`quvchi o`rganishga intiluvchan, bilimga tashna, ehtiyojli, ustoz esa uni bu qiziqish va izlanishlari sari san’atkorona olg`a yo`llovchi, o`quvchining izlab topish baxtidan quvonishi hamda g`ururi uchun ilhombaxsh tashabbuskor, homiy va yetakchi bo`lmog`i lozim. Shundagina zamonaviy ta’lim o`z oldiga qo`ygan bosh maqsadini uddalashi mumkin. Bunday o`qituvchi va o`quvchini faylasuf shoir G`afur G`ulom mashhur «Yasha, deyman, o`g`lim!» she’rida ota va o`g`il timsolida shunday tasvirlagan edi:

−Dada, men osmonga uchar bo`lsam,

Cheki yo`q ko`kni quchar bo`lsam,

Yulduzdan yulduzga ko`char bo`lsam,

Sen tubanda qolib ne deysan?

− Yasha, deyman, o`g`lim!

−Dada, men tankka otlansam-da,

Istagan o`lkaga yetsam damda,

Esizki hozircha yoshim kam-da,

Ko`zing yo`lda tolib ne deysan?

− Yasha, deyman, o`g`lim!

−Dada, men jo`nadim Arktikaga,

Bitta ortiqcha putyovka sanga,

E’tibor bermay sovuq osmonga,

Sen tumanda qolib ne deysan?

− Yasha, deyman, o`g`lim!

−Dada, men so`rasam qalamingni,

To`ldirsam she’rda ko`p-kamingni,

Yuvolsam xijolat-u g`amingni,

Yozganimni o`qib ne deysan?

− Yasha, deyman, o`g`lim! [5]

Mazkur she’rda ulug`langan o`quvchining intiluvchanlik, bunyodkorlik, faollik pafosiga So`fi Olloyor tomonidan «ulug`langan» mo`min-qobillik, bo`ysinuvchanlik, tobelik tushunchalari qarama-qarshi turadi. Bu ruhiyatni muallif «Sabot ul-ojizin» didaktik asarida quyidagicha aks ettiradi:

G`ulome oldi Abdullohi Ansor,

Dedi: –Ey qul, otingni ayla izhor.

Dedi: –Ey xoja, sen qo`ysang qayu ot,

Mening otim o`shaldur, ey neku zot.

Dedi: –Ey qul, sevarsan qaysi xo`rok?

Dedi: –Sendin na teksa, behdur, ey pok.

Dedi: –Qaysi kiyim ko`nglingda marg`ub?

Dedi: –San qaysini bersang o`shal xo`b…[4,81]

Bu ikki badiiy asarda tasvirlangan ikki turli shaxs ham ta’lim beruvchi~ta’lim oluvchi munosabati mahsulidir. Shu o`rinda haqli savol tug`iladi: O`quvchidan qanday shaxs yetishib chiqishi faqat ta’lim beruvchi~ta’lim oluvchi munosabatiga bog`liqmi? Bu savolga «Ha» deb javob berib bo`lmaydi. Ta’lim beruvchi~ta’lim oluvchi munosabatlari mohiyatan o`ta murakkab jarayon, mexanizm bo`lgan ta’lim tizimining–davr didaktikasining bir murvati, bir bo`lagidir, xolos.

Ta’lim jarayoni o`ziga xos tizim bo`lib, uning tarkibiy qismlari sifatida ta’lim maqsadi (o`quv predmeti maqsadi), ta’lim mazmuni (o`quv materiali), ta’lim usuli, ta’lim vositalari, shuningdek, ta’lim beruvchi~ta’lim oluvchi munosabatilarini o`z ichiga oladi, didaktik qonuniyatlarga bo`ysunadi. Didaktik qonuniyatlar esa, o`z navbatida, ijtimoiy qonunlarning bir ko`rinishidir. «Ijtimoiy qonunlar tabiat qonunlari kabi haqqoniy va mutlaqdir. Ular inson ixtiyori va irodasiga bo`ysunmaydi, lekin ularni uqish, taraqqiyot yo`nalishida borib, ulardan amaliy foydalanish, ya’ni qonuniyatlarga bo`ysunish orqaligina ularni inson manfaatlariga bo`ysundirish, boshqarish insoniyatga ulkan imkoniyatlar bersa, zid harakat, qarshi borish, odatda, katta zararlar, inkor etish esa, tasavvur qilib bo`lmas fojialar keltiradi. Ijtimoiy qonunlarning ham, tabiat qonunlarining ham pirovard natijasi ma’lum turdagi samaradorlikdir. Chunonchi, ma’lum bir turdagi hosil olish uchun saralangan urug` tanlab, ishlov berilgach, yerga qadalsa, rivojlanish qonuniyatlariga uyg`un ravishda o`z vaqtida parvarish qilinsa, albatta, ko`p hosil–samara olinadi. Lekin bu jarayonning biror bosqichida tabiiy qonuniyatlardan atigi biri buzilsa, unga rioya qilinmasa, barcha mehnat barbod bo`ladi. Tabiat qonunlariga bo`ysunish hamma uchun tushunarli; lekin ijtimoiy qonunlarga bo`ysunish yoki bo`ysunmaslik oqibatlarini ko`rish ancha murakkab, buning uchun juda ko`p hollarda uzoq yillar kerak…» [3] Haqqoniy va mutlaq tabiatli didaktik qonunlarga ko`ra, davr talablari (ijtimoiy talablar va ijtimoiy taraqqiyotning mutlaq qonunlari bilan uyg`un bo`lgan) ta’lim maqsadi bilan ta’lim mazmuni, usuli hamda vositalari uyg`un bo`lgan taqdirdagina ta’lim beruvchi~ta’lim oluvchi munosabatilari unga uyg`un bo`la oladi va tizim tugallikka ega bo`ladi, o`z maqsadiga erishishi mumkin. Aks holda, chunonchi, o`simlikni yetishtirish davrida istagan bir bo`g`inda uzilish butun mehnatni zoe etganidek, ta’lim mazmuni, usuli yoki vositalarida, ta’lim beruvchi~ta’lim oluvchi munosabatlarida ta’lim maqsadiga nomuvofiqlik butun didaktik jarayonni barbod qilishi muqarrar. Shuning uchun maqsad mustaqil fikrlovchi ijodiy tafakkur sohibini tayyorlash bo`lgach, ta’lim mazmuni (o`quv materiali, o`zlashtirilishi zarur sanalgan bilimlar tizimi) pragmatik ahamiyatli, tatbiqiy, o`quvchi kundalik faoliyatida amalda qo`llay oladigan, ta’lim usuli o`quvchini fikrlash, izlash va topishga undaydigan, tа’lim vositalari darslik bilan cheklanib qolmay, o`quvchini axborot manbalari bilan ishlashga undaydigan, ustoz esa o`quvchining o`ta murakkab kuzatish, izlanish, topish, fikrlash va qo`llash jarayonini mohirona boshqara oladigan bo`lmog`i shart – didaktik tizimning barcha bo`g`inlari bir-biriga muvofiq bo`lib, biri ikkinchisini to`ldirib borishini taqozo etadi.

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, bu juda murakkab va ancha vaqt-u mehnatni talab qilidigan jarayondir. Xususan,

maqsad~mazmun~usul~vosita~ta’lim beruvchi~ta’lim oluvchi munosabatlari

 tizimning 4- va 5-bo`g`inlari – bu birinchi navbatda ko`p ming kishilik o`qituvchilar jamoasining ko`nikmalarini, ish usullarini tubdan yangilash bilan uzviy bog`liqdir. Ona tilida o`rta umumta’lim maktablari o`quvchilari uchun DTSlari, ular asosida yangi dastur tasdiqlanib, bu dastur asosida yangi darslik tuzilib, amalga joriy etilgach, qiziq bir voqeaning guvohi bo`lindi. Bir necha maktab jamoasidan yangi darsliklarning yaroqsizligi, ulardan amaliy foydalanishning imkoniyati yo`qligi haqida RTM (respublika ta’lim markazi)ga xabarlar yuborildi. RTM (respublika ta’lim markazi) mazkur masalani atroflicha o`rganish maqsadida shunday xabar tashkilotchilaridan bo`lgan bir maktab jamoasi bilan darslik mualliflari, ta’lim boshqarmasi mutasaddilari va metodistlar uchrashuvini o`tkazdi. Bu maktabdan kelgan norozilik xati tajribali, obro`li o`qituvchilar va ota-onalar tomonidan imzolangan edi. Masalani o`rganish natijalari shuni ko`rsatdiki, norozilik va janjal 5-sinf “Ona tili” darsligi “Fonetika” bo`limida berilgan mashqni bajarishdan boshlangan. Sinfda o`quvchilar bilan o`tkazilgan suhbatdan ma’lum bo`ldiki, darslikda berilgan topshiriq bilan ustoz (sinfda fan o`qituvchisi) bergan topshiriq bir-biriga muvofiq kelmagan. Darslik kir~qir, kul~qul, bor~bar kabi so`z juftliklarini berib, ularning talaffuzini kuzatish topshirig`ini bergan. Fan o`qituvchisi o`quvchilarga berilgan so`zlarni qo`llab gap tuzib kelish topshirig`ini bergan. Natijada, kir, qir, kul, qul, bor, bar kabi omonim so`zlarni qo`llab gap tuzishda chalkashlik va anglashilmovchilik yuz bergan, ona-onalarning ham noroziligiga sabab bo`lgan. Sinf fan o`qituvchisining ko`p yillik odatiy ko`nikmalariga tamoman yot bo`lgan, tamoman boshqacha ishlashni talab etadigan darslik norozilik xatiga sabab bo`lgan. Darslik topshirig`i bilan sinf o`qituvchisining bergan topshirig`i to`la mos kelishi, albatta, shart emas, lekin ustoz topshirig`i o`ylanmagan, tasodifiy ham bo`lmasligi kerak.

Shu o`rinda bir mulohaza: o`rta umumta’lim maktab dastur hamda darsliklarida hamma vaqt ham mualliflari tomonidan ta’lim maqsadi va mazmuni orasidagi mutanosiblik to`la hisobga olinmayotganligini kuzatamiz. Fikrimizni dalillash uchun e’tiborni umumiy o`rta ta’lim maktablarining 6-sinflari uchun mo`ljallangan «Ona tili» o`quv darsligi[2]ga qaratamiz. Avvalo ta’kidlash joizki, mazkur darslik mustaqillik sharofati bilan yaratilgan hozirgi kunda o`rta umumta’lim maktablarining V-IX sinflari uchun «Ona tili»dan yangi tipdagi – ijodiy tafakkur sohibini yetishtirish maqsadini ko`zlagan dastur asosida yaratilgan yangi darsliklarning ikkinchi avlodidan biri bo`lib, undan respublikamizning ko`p ming sonli farzandlari foydalanishmoqda. Darslikdagi mavzularning joylashishi, og`zaki nutqni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar miqdorining ancha yuqoriligi, mavzularni mustahkamlash uchun berilgan savol va topshiriqlarning keng qamrovliligi, darslik oxirida test namunalari, qisqacha izohli lug`at berilishi uning qimmatini oshiradi.

Bizga ma’lumki, ta’lim maqsadi bilimdon, barkamol shaxsni yetishtirishni nazarda tutsa, bunda retroskopik usullar, deduktiv ta’lim yetakchilik qilishi shubhasizdir, chunki ta’lim maqsadi shuni taqozo qiladi. Ta’lim ijodiy tafakkur sohibi, tadbirkor shaxsni tarbiyalashni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan bo`lsa, unda bunday maqsadni amalga oshirish uchun muammoli va tadqiqotchilik usullari, induktiv ta’lim yetakchilik qilishi lozim. Ta’lim usuli bilim, shu asosdagi ko`nikma, malakani o`quvchida qanday usul bilan hosil qilish o`qituvchi-o`quvchining o`zaro subyekt-subyekt munosabatiga kirishishini taqozo qiladi. Shuningdek, ta’lim vositasi hisoblangan o`quv darsligi ham shunga mos bo`lmog`i zarur, chunki bu ta’lim maqsadi va mazmuni orasidagi mutanosiblikni ta’minlashda asosiy o`rinlardan birida turadi. Bizning kuzatishlarimiz shuni ko`rsatadiki, o`rta umumta’lim maktablarining 6-sinflari uchun mo`ljallangan «Ona tili» o`quv dasturi zamirida jamiyatga ijodiy tafakkur sohibini yetishtirib berish maqsadi yotadi, biroq shu dastur asosida tuzilgan darslikda esa mavzularning aksariyati retroskopik usullar asosida darsni tashkil etishga mo`ljallangan. Darslikda ikki yuzga yaqin «Esda saqlang», «Bilib oling» tarzidagi qoidalarning berilishi ham fikrimizni dalillaydi. Yoki birgina «Fe’l» mavzusining o`zida ellikdan ortiq qoidalarning berilishi ham bola uchun, bizningcha, «tayyor osh» demakdir.

Orta umumta’lim maktablarining 5-9-sinflari uchun «Ona tili» o`quv predmetidan  2000-2016-yillarda nashr etilgan darsliklarni shu nuqtayi nazardan qiyoslasak, darsliklarning 2000-2002-yilgi nashlariga ko`ra 2005-2016-yilgi nashrlarida grammatik ma’limotlarning  2-3 baravar oshganligini (darslikning «to`ldirilgan»ligini) ko`ramiz. Grammatik nazariy bilimlarga bunday «e’tibor» an’anaga sadoqat mahsuli bo`lib, bugungi kun ona tili ta’limi maqsadi va mazmuni orasidagi mutanosiblikni ta’minlashga to`sqinlik qilishi tabiiy holdir.

Xalqimizda: «Chaynab bergan osh bo`lmas» yoki «Tayyor berganning qadri bo`lmas» kabi hikmatlar bor. O`zbek pedagogikasi, didaktikasi va psixologiyasida bixeoviristik nazariyaga asoslangan hamda XIX asr oxiri XX asrning boshlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy talablarga javob beradigan retroskopik-retseptiv usulda bilimdon ijrochini yetishtirishga qaratilgan ta’lim tizimi o`z vazifasini o`tab bo`lganligini, yangi davr – tugal bozor iqtisodi davri tamoman boshqa shaxsga – mustaqil ijodiy tafakkurga qodir tadbirkor shaxsga muhtoj ekanligi masalasi muhokamasi qariyb yigirma yil oldin kun tartibiga qo`yganligini hisobga olsak, endi farzandlarimizga mavzularni «tayyor osh» sifatida berishimiz ona tili ta’limi maqsadi va mazmuni orasidagi mutanosiblikning ta’minlanishiga to`sqinlik qiladi.

Bugungi kunda ta’lim maqsadi asosida uning mazmunini muntazam yangilash, uning shaxsga yo`naltirilgan demokratik modelini belgilab berish zaruriyati asosida barcha o`quv predmetlaridan, ayniqsa, «Ona tili»dan axborot banklarining yaratilayotganligi ham, o`quv-biluv jarayoni mazmunida bir qator o`zgarishlarning amalga oshirilayotganligi – o`quv topshiriqlarining muntazam yangilanayotganligi ham quvonarlidir. Bu pedagogik tadbir ta’lim maqsadining ro`yobi bilan bog`liq tarzda amalga oshirilmoqda.

Biz yuqorida misol tariqasida keltirgan darslikni tanqid qilish nuqtayi nazaridan yiroq ekanligimizni ta’kidlagan holda aytmoqchimizki, respublikamizda yangi maqsadni ko`zlaydigan darsliklarni tuzish va ommalashtirish tajribasi yig`ilmoqda. Shuning uchun ona tili o`quv predmetidan ta’limning yangi mazmuni, usuli va vositalarini ona tili ta’limi maqsadiga muvofiqligini har tomonlama tadqiq etish, bu yo`ldagi tajribalarni umumlashtirish, bugun o`zbek tilini ona tili sifatida o`qitish tajribalar xazinasida bo`lgan Ayub G`ulomov, Mazluma Asqarova, Hamid Ne’matov, Asqar G`ulomov, Nizomiddin Mahmudov, Abduhamid Nurmonov, Abdulhay Sobirov, Dilora Nabiyeva va boshqalar rahbarligida tuzilib, amaliyotda qo`llanilgan birinchi hamda ikkinchi avlod, shuningdek, Azim Hojiyev, Abduhamid Nurmonov va boshqalar tomonidan sinov uchun chiqarilgan «Ona tili» darsliklari o`quv materiallarini, ularda mujassamlangan ta’lim usuli, o`qituvchi~o`quvchi munosabatlarini har tomonlama o`rganish, Respublikamizning birinchi Prezidenti aytganlaridek, «borini avaylab asrash va yo`g`ini yaratish yo`li»[1,12]dan og`ishmay borish uchun darsliklarni sinchiklab tekshirish oldimizda turgan muhim vazifalardandir. «Ona tili» ta’limining zamonaviy, davr talablari bilan uyg`un maqsadi aniqlandi, uni voqelantirishning umumiy yo`llari belgilab olindi, navbatdagi vazifa ona tilidan maktabda o`tkaziladigan har bir darsni, mustaqil va sinfdan tashqari ishlar tizimini shu maqsadga bo`ysundirish, umumiy maqsad bilan har bir topshiriq maqsadi orasida, qayta-qayta ta’kidlaganimizdek, dialektik-gnoseologik (didaktik) umumiylik~xususiylik, mohiyat~hodisa, imkoniyat~voqelik, sabab~oqibat munosabatlarini ta’minlashdir. Bunga erishish metodikamiz, ona tili ta’limimiz oldida turgan muhim vazifalardandir.

Muayyan o`quv predmeti mazmunini loyihalashda birinchi navbatda ta’limning umumiy maqsadi keyin esa o`quv predmeti maqsadlariga asoslanish lozim. O`quv predmeti mazmunini loyihalash uchun ta’limning bosh maqsadi va o`quv jarayonining xususiy maqsadlarini aniq bilish talab etiladi. Aks holda ta’lim maqsadi bilan uning mazmuni orasidagi muvozanat yo`qoladi. Ta’lim maqsadi bilan uning mazmuni orasidagi mutanosiblikni ta’minlash uchun muayyan didaktik qonuniyatlar, jumladan, o`quvchi shaxsini uzluksiz rivojlantirish, uni qo`llab quvvatlash tamoyillariga amal qilish talab etiladi. Bunda, ayniqsa, o`quvchini har tomonlama qo`llab quvvatlashga erishish muhim ahamiyatga ega bo`lib, ta’lim maqsadi bilan uning mazmuni orasidagi mutanosiblikni ta’minlashda quyidagilarni e’tiborga olish lozim:

1. Bola hayoti davomida foydalanishga zarurat sezadigan, ya’ni amaliy ahamiyatli didaktik ishlanmalarni ta’lim maqsadiga mos tarzda tanlash. Ona tili darslari bu borada juda katta imkoniyatlarga ega. Maktab o`qituvchilarning tajribalari shuni ko`rsatmoqdaki, ona tili darslarining mustaqil uy topshiriqlari sifatida

–kasb-kor (duradgorlik, oshpazlik, naqqoshlik, o`ymakorlik, tandakorlik, patdo`zlik, zardo`zlik, kashtachilik kabi) ;

–o`rin-joy (uy, chayla, kapa, kulba, koshona, saroy, muzey, maktab kabi) ;

–qarindosh-urug` ( 1) tug`ilib o`sgan oilasida: ota, ona, opa, singil, bobo, buvi; 2) ota tomondan: bobo, buvi, amaki, amma, amakivachcha, ammavachcha; 3) ona tomondan: bobo, buvi, tog`a, xola, tog`avachcha, xolavachcha; 4) turmush qurish natijasidagi qarindosh-urug`lar: qaynota, qaynona, qaynaka, qaynopa, qaynuka, qaynsingil, qaynjiyan, qaynamaki, qaynamma, qayntog`a, qaynxola kabi va h.) va boshqalar bilan bog`liq so`zlar;

–ish qurollari ( 1) dalada ishlatiladigan ish qurollar; 2) muayyan o`rinni tozalashda ishlatiladigan ish qurollar; 3) oshxonada ishlatiladigan ish qurollar yoki 1) dehdon ishlatadigan ish qurollar; chorvador ishlatadigan ish qurollar; bog`bon ishlatadigan ish qurollar; mashinasoz ishlatadigan ish qurollar va h.) ;

–amaliyotlar (bayram, tushlik, dars, raqs va h.),

–mahsulotlar ( 1) O`zbekistonda ishlab chiqariladigan avtomobillar; 2) yurtimizda tayyorlanadigan shirinliklar; 3) respublikamizda nashr etiladigan davriy matbuot nashrlari;         4) paxtadan tayyorlanadigan mahsulotlar va h.);

–shaxs tavsifi (o`qituvchi, o`quvchi, shifokor, oshpaz, konchi va h.) bilan bog`liq ravishda berilgan topshiriqlar natijasida o`quvchilarda shu kasb-korga qiziqish, mehr qo`yish, uni o`rganish va o`zini hayotga shu kasb-hunar orqali tayyorlash singari amaliy ahamiyatga ega bo`lgan natijani qo`lga kiritish mumkin.

2. Ta’lim mazmuni asosida tanlangan aniq o`quv modellarini belgilab berish. Shu maqsadda darslik zaruriy o`quv materialini to`liq bermasligi, balki undan faqat namunalar berib, uni to`ldirishni, kengaytirishni o`quvchining mustaqil izlanish faoliyatiga qoldirishi muhimdir. Ona tili imkoniyatlarini o`zida mujassamlashtirgan hamda o`quvchilar ona tili darslarida amaliy foydalanishlari uchun zarur axborot banklari – turli maqsadlarni ko`zlab tuzilgan lug`atlar, ma’lumotnoma-qomus–ularning elektron variantlari, kompyuter dasturlari yo`qligi aniqlandi hamda shunday xazinani yaratish ishlariga kirishildi. Chunki bunday vositalarsiz ongli (kognitiv)-induktiv-pragmatik ta’lim usuli ko`zlangan samarani bera olmaydi. Bu ta’lim usulining bosh omili–o`quvchining darslikda berilgan o`quv materiali bilan mutlaqo chegaralanmasligi, darslik topshiriqlari asosida axborot bankidan material topib uning ustida mustaqil izlanishidir. Shuning uchun bu usulda yozilgan maktab darsliklari odatda hajman kichik bo`ladi; ular o`quv materialini to`liq bermaydi, uni topish, uning ustida ishlash mas’uliyatini o`qituvchi rahbarligida o`quvchining o`ziga yuklaydi.

Ta’lim maqsadi aniq belgilanib olingandan keyin ta’lim mazmunini, usul-u vositalarini ularga muvofiqlashtirish, o`quvchilarning ham, o`qituvchilarning ham ta’limga tamoman yangicha munosabatda bo`lishlarini shakllantirish, ya’ni talim jarayoniga tizim sifatida yondashish bugunning dolzarb masalasidir.

ADABIYOTLAR

1. Баркамол авлод орзуси// Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.– Тoshkent: ЎзМЭ., 2000. – 248 б. –  9-31-betlar.

2. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Nabiyeva D. Ona tili. Umumta`lim maktablаrining  6-sinfi uchun darslik. 3-nashri. – Тoshkent:  Tasvir, 2016.–176 b.

3. Неъматов Ҳ., Ширинова Н. Пурсамар қонун// газ. Бухоронома.–2010 йил, 20 октябрь.  81-сон.

4. Сўфи Оллоёр.  Сабот ул-ожизин. (Нашрга тайёрловчилар: Ҳожи Пўлатқори Муҳаммад  Али ва б.)− Тoshkent: Меҳнат. − 1991.–124 b.– 81-b.

5. http://www.she’rlar.uz. G`afur G`ulom. «Yasha, deyman, o`g`lim!» she’ri.