Qahhorov Otabek Siddiqovich
BuxDU ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor
Yo‘ldosheva Dilorom Ne’matovna
BuxDU o‘zbek tilshunosligi kafedrasi dotsenti
Toirova Guli Ibragimovna
BuxDU o‘zbek tilshunosligi kafedrasi dotsenti
Ey ona til, aziz qadrdonim,
Iltifoti ruhim, Rahmonim.
Tug‘dig‘im kundan aylading ulfat,
O‘lguncha ayilma, ey jonim.
Menga ilm-u adab san o‘rgatding,
Chin adib, muallim, shonim.
Millatning ruhini ko‘targuchisan,
Ey muqaddas karamli sultonim.
Abdulla Avloniy
To‘g‘ri so‘zlamoq va bexato yoza olmoq ziyolilikning eng ibtido belgisidir. Insonda tafakkur tili, odatda, ona tili bo‘ladi. Kishi ona tilida o‘ylaydi, ona tilida fikrlaydi, ona tilida dilidagini tiliga, nutqiga ko‘chiradi. Ilk so‘zi ham, so‘nggi kalomi ham ona tili bilan bog‘liq. Yillar o‘tib milliy liboslarimiz o‘zgarar, balki bizning milliy ko‘rinishimiz yevropalashar, yashash tarzimiz almashar...
Yorug‘ olamda o‘zgarmas narsaning, tushunchaning yoki birlikning o‘zi yo‘q. Biroq biz o‘zgartirishga haqsiz bo‘lgan (faqat va faqat avaylab asrashga, rivojlantirishga, tandagi jonimiz, jondan aziz nomusimiz qadar saqlashga loyiq bo‘lgan) yagona qadriyat–Yaratganning in’omi bor. Bu–ona tilimiz. Kim ona tilini unutadi? Kim ona tilida so‘zlashdan uyaladi? Kim ona tilini past baholaydi va kamsitadi? Albatta, milliy qiyofasi, milliy g‘ururi, o‘zligi bo‘lmaganlar. Yurt, xalq, millat taqdiri xavf ostida qolsa, bilingki, tilfurushlar birinchilardan bo‘lib xiyonat yo‘liga kiradilar. Zero, Avloniy ustoz to‘g‘ri ta’kidlaganlaridek: “Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur” [3].
XXI asrning ikkinchi o‘n yilligiga kelib har birimiz dunyoga chiqishga intilyapmiz. Bil’aks, tushunib yetdikki, bu yorug‘ olamda o‘z qobig‘imizga o‘ralib yashab ham, ishlab ham, rivojlanib ham bo‘lmas ekan. Taraqqiyot nafaqat o‘z-o‘zimizdan yoki bir-birimizdan, balki dunyodan, dunyoning rivojlangan mamlakatlari mutaxassislaridan o‘rganishni, tajriba almashishni, “chet eldagi ilg‘or tajribalardan foydalanish, tarbiyada esa milliy an’ana va qadriyatlarga suyanish”ni taqozo etyapti. Bularning barcha-barchasi uchun, albatta, dunyo tillaridan birini yoki bir nechasini bilishimiz zarur.
“Til bilgan – el biladi”, deydi dono xalqimiz. Chet tillarini o‘rganishga keksa-yu yosh, o‘qituvchi-yu muhandis, qo‘yingki, barchamiz teng barobar bel bog‘laganmiz. Bu – inkor etib bo‘lmaydigan a’lo darajadagi ish.
XX asrning boshlaridayoq Abdulla Avloniy “Hifzi lison”larida kuyinib yozgan edilar: “Tilimizning yarmiga arabiy, forsiy ulangani kamlik qilub, bir chetiga rus tilini ham yopishdurmakdadurmiz. Durust, bizlarga hukumatimiz bo‘lg‘on rus lisonini bilmak hayot va saodatimiz uchun osh va non kabi keraklik narsadur. Lekin o‘z yerinda ishlatmak va so‘zlamak lozimdur”. Bizningcha, shu –“(chet) lisonini bilmak hayot va saodatimiz uchun osh va non kabi keraklik narsadur. Lekin o‘z yerinda ishlatmak va so‘zlamak lozimdur”– mantiq bugun ham o‘z kuchini yo‘qotgani yo‘q, bundan keyin ham shunday bo‘lib qolaveradi. Demak, o‘zga tillarni o‘rganmoq o‘z ona tilimiz hisobiga bo‘lmasligi shart.
Statistika ma’lumotiga ko‘ra, shu kecha-kunduzda dunyoda taxminan 5621ta til va sheva ro‘yxatga olingan. Ularning o‘rganilgani 500ga yaqin. Demak, o‘rganilganidan o‘rganilmagani ko‘proq va yana har uch tildan bittasining yozuvi yo‘q. Yozuvi bo‘lmagan tillarning aksariyati faqat og‘zaki nutq shakliga ega, xolos.
Mutaxassislar (o‘rganilgan tillar nuqtayi nazaridan yondashuv asosida) dunyo tillaridan faqat 40tasigina og‘zaki va yozma jihatdan mukammal shakllanganligini e’tirof etishadi. Faxrlansak arziydiki, o‘sha 40ta tilning orasida o‘zbek tili ham bor.
Manbalarda lug‘at boyligi jihatidan ro‘yxatlarning old qatoridan uch yarim milliondan ortiq leksik birligi bilan arab tili, ikki yarim milliondan oshiq so‘zi bilan ingliz tili o‘rin egallaydi. O‘zbek mutaxassislarining hisob-kitoblariga ko‘ra, adabiy tilimizga so‘z tanlashda “xasis”lik qilmaslikni inglizlardan o‘rgansak (inglizlarning lug‘atlaridan mahalliy sheva so‘zlari ham deyarli to‘liq o‘rin egallagan), o‘zbek tilining so‘z va iboralari (sheva va adabiy til, kasb-hunar so‘zlari va atamalar, eskirgan va yangi paydo bo‘lgan so‘zlar) zamon-u makon nuqtayi nazaridan cheklanmay yig‘ilsa, dunyoda eng ko‘p so‘zli lug‘atlardan ham kattaroq lug‘at tuzishimiz mumkin ekan. O‘zbek tilining boshqa til qoliplariga tushmaydigan, o‘ziga xos rivojlanish yo‘llari mavjudki, bu uning har kuni (ba’zan har soat-u daqiqada) boyib borishini ta’minlaydi.
Jumladan, shu kecha-kunduzda, bozorda yoki do‘konda biror yangi (aytaylik, chetdan keltirilgan) mahsulot rastaga yoki peshtaxtaga chiqsa (tabiiyki, o‘sha mahsulotning nomi ham tilimizga kirib keladi, o‘zlashadi), oradan hech qancha vaqt o‘tmay xalq o‘sha yangi mahsulot yoki tushunchaning nomi bilan bog‘liq yangi so‘zlarni tilida yasab nutqida ishlataveradi:
global (o‘zlashgan so‘z) –globallashgan, globallashuv (yasalgan so‘zlar);
skaner (o‘zlashgan so‘z) – skanerli (xona), skanersiz (nusxalash), skanerlamoq, beskaner (ishlamoq), skaner qilmoq (yasalgan so‘zlar);
kardigan (ayollarning yengsiz ust kiyimi; o‘zlashgan so‘z) – kardiganli, kardigansiz, bekardigan, kardiganbop (yasalgan so‘zlar);
internet (o‘zlashgan so‘z) – internetli, internetsiz, internetbop (video), internetchi, internetsoz (yasalgan so‘zlar);
xotdog (o‘zlashgan so‘z)–xotdogchi, xotdogfurush, xotdogpaz, xotdogli (dasturxon), xotdogsiz (tushlik), xotdogxo‘r (yasalgan yoki yasalayotgan so‘zlar) va h.
Livon tili haqida eshitganmisiz? Latviyada livon tili bo‘lib, unda jami 200ga yaqin kishi muloqot qilishi aniqlangan. Yoki Gvineyaning mahalliy tillaridan birining nomi taki bo‘lib, mutaxassislar bu tilni dunyoning eng kambag‘al tili deb hisoblashadi. Chunki uning lug‘at boyligi 400ta so‘zga ham yetmaydi.
Demak, faxrlansak arziydigan, boy tilimiz bor. Tilshunos olim Alibek Rustamov “So‘z xususida so‘z” (Toshkent, 2009) risolalarida: “... bilishimiz zarurki, g‘arb texnikada ilg‘or, ammo ma’naviyat, ma’rifat, san’at va tilda sharqqa nisbatan ancha orqada”, deb haq gapni yozadilar.
Inson zoti borki, har sohada, har jabhada, har o‘rinda go‘zallikka intiladi. Inson qachonki go‘zallikka intilmas ekan, uning tabiati hayvonlashadi. O‘zbek tilida tiriklikka xos jamiki go‘zalliklarni badiiy ifodalash imkoniyati nihoyatda keng va rang-barang. Shu bois biz o‘zbeklar nutqimizda so‘zlar tizmasidan shunchaki foydalanmaymiz.
E’tibor bering-a?!
1. “Xotinning yuragiga yo‘l topsang, bolalaringni tug‘adi, erim deb ardoqlaydi-da.” (Ayolga nisbatan aytilgan chapani gap.) Aynan shu jumlani Farida Afro‘z bunday ifodalaydi:
Ayolni sev,
ayolga yolbor.
Ming bir kecha ertaklaring ayt,
Alpomishlar tug‘ib beradi.
Ayolni sev,
ostonasin o‘p.
Qasr qurma, ko‘nglini so‘ra.
Balo kelsa, turib beradi.
Ayolni sev,
O‘laman degil.
Ishq yaratgan parvardigordan,
Senga umr so‘rab beradi.
2. “Buncha esing past bo‘lmasa?! Hech o‘qiysanmi?! O‘qi axir!” Qo‘pol jumla. Shunday emasmi?!
Aynan shu gapni Abdulqodir Bedil hazratlari bunday ifodalaydi:
Fikrsiz aqlning zangi bo‘ladi,
Ilm-la egovla, yangi bo‘ladi.
Oynadan ibrat ol, bir kun artmasang,
Ustida bir enlik changi bo‘ladi.
3. “Dunyoda kir qidiruvchi bo‘lsang, xudodan topasan!” Ayovsiz, ammo aniq mantiq. Bu mantiqni ustoz Sadriddin Salim Buxoriy shunday ifodalaydi:
Illat izlaganga illatdur dunyo,
G‘urbat izlaganga g‘urbatdur dunyo.
Kim neni izlasa, topar begumon,
Hikmat izlaganga hikmatdur dunyo.
4. “Taqdirda yozilgani bo‘ladi!” Ba’zan bu jumladan etimiz uvishadi... Xalqimiz buni o‘z latifalarida “qog‘ozga o‘rab” kulib aytadi:
Bir kuni Afandining oldiga Azroil keldi va dedi:
–Sening navbating keldi. Joningni olaman!
–Qani, ro‘yxatingni ko‘rsat-chi,–debdi Afandi.
Ro‘yxatni ko‘rsa, haqiqatan ham, navbati kelgan ekan.
–Bir piyola choy ichib tur, Azroiljon. Men yuvinib poklanib olay,– deb choyga uyqu dori solib beribdi Afandi.
Azroil uxlagach, ro‘yxatdan nomini o‘chirib, oxirgi qatorga yozib qo‘yibdi.
Azroil uyg‘onib:
–E Afandi, maza qilib dam oldim. Yaxshiliging uchun ro‘yxatni oxirgi qatordan boshlayman,– debdi.
5. Ba’zan bir romanda berish mumkin bo‘lgan mantiqni bizning tilimizda juda qisqa tarzda ifodalash ham mumkin:
Siz menga keraksiz,
Men sizga keraksiz... (R.Parfi)
Bu kabi misollarni ko‘plab keltirishimiz mumkin.
Ona tilimizning sofligini saqlash, talaffuz me’yorlaridagi chalkashliklarga barham berish va ta’limi borasida bajarishimiz zarur bo‘lgan ishlar, egallashimiz zarur bo‘lgan bilim, malaka, ko‘nikmalar bisyor. Ona tilimizga e’tibor uchun har birimiz mas'ulmiz, uning ta’limi zamirida ham shu mas’uliyatni kuchaytirish vazifasi turadi. “Davlat tili to‘g‘risida”gi Qonunning qabul qilinganligiga 31 yil to‘ldi. Mutaxassislarimiz o‘tgan yillar davomida tilimizning maqomini orttirish uchun kam harakat qildik, deyishyapti; bu boradagi kamchiliklarni sanab o‘tishyapti; o‘zbek tilining maqomini oshirish uchun qilinishi lozim bo‘lgan ishlarni taklif qilishyapti. Bu yaxshi. Ammo statistik tahlil shuni ko‘rsatadi: o‘zbek tili shu davr ichida maqomini tikladi. Qonun o‘z vazifasini bajardi. Qonunni mukammallashtirish vaqti keldi. Qonunni qayta ishlash jarayonida davlat tilini qo‘llashga qat’iy talab qo‘yish, uni boshqa davlatlarning davlat tili haqidagi qonuni bilan solishtirish, ijobiy tomonlaridan namuna olish vaqti yetdi. Bugun o‘zbek tilining davlat tili maqomini yanada kuchaytirish haqida bosh qotirishimiz, bu yo‘lda sobitqadamlik bilan amaliy ishlar qilishimiz kerak.
Ta’kidlash joizki, Prezidentimiz 2019-yil 21-oktabr` kuni O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida” Qonuni qabul qilinganligining o‘ttiz yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida: “Biz xalqimizning taqdiri, ertangi kuni haqida o‘ylar ekanmiz, eng avvalo, millatimizning asl fazilatlarini, go‘zal urf-odatlarimiz, betakror san’atimiz va adabiyotimizni, ona tilimizni ko‘z qorachig‘iday saqlashimiz zarur.... har birimiz davlat tiliga bo‘lgan e’tiborni mustaqillikka bo‘lgan e’tibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni ona Vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz lozim”ligini alohida ta’kidladi.
Yurt rahbarining: “Davlat tilini rivojlantirishga qaratilgan ishlarimizning mantiqiy davomi sifatida bugun mamlakatimizda yana bir muhim qadam qo‘ydik. Men bugun “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonga imzo chekdim. Unga binoan “Davlat tili haqida”gi qonun qabul qilingan kunning ulkan tarixiy o‘rni va ahamiyatidan kelib chiqqan holda, 21-oktabr sanasi yurtimizda “O‘zbek tili bayrami kuni” deb belgilandi” [1] deya e’lon qilishi alohida voqelik bo‘ldi.
Demak, yurtimizda milliy yuksalish davri talablaridan kelib chiqib, ona tilimizning jamiyatdagi o‘rni va nufuzini yuksaltirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirish uchun rasmiy dadil qadam tashlandi [2]. O‘ylaymizki, bu istiqlolimizning ma’naviy asoslarini mustahkamlash, milliy qadriyatlarimizni asrash borasida xalqimiz, ajdodlarimiz ulug‘lagan yo‘lni og‘ishmay davom ettirishimizda huquqiy asos bo‘ladi.
Shu o‘rinda bir rivoyatni keltirib o‘tmoqni joiz deb bildik.
“O‘rmonda bolta paydo bo‘lib daraxtlarni kesa boshlabdi. O‘rmon ahli – daraxtlar unga chora topolmay donishmand Eman huzuriga boribdilar va bo‘layotgan voqeani so‘zlab beribdilar.
– Bolta deganlaring nimadan ishlangan? – so‘rabdi donishmand Eman.
– Bolta temirdan ishlangan, –javob qilishibdi yig‘ilganlar.
–Dastasi-chi? U ham temirdan ishlanganmi? – tashvishlanib so‘rabdi keksa Eman.
–Yo‘q, dastasi temirdan emas, yog‘ochdan,– jo‘r bo‘lishibdi daraxtlar.
–Ha, attang, attang-a! Dastasi o‘zimizdan ekan, endi boltani to‘xtatishning hech qanday iloji yo‘q, – degan ekan donishmand Eman.”
Ko‘chadagi do‘konlar, maishiy muassasalar, xususiy tashkilotlar peshtoqidagi quyidagi nomlar(“Pet-Line”, “Energo Radikal”, “Galeon Plyus”, “Rotor”, “Almaz”, “Alligator Plyus”, “Evviva Lusso”, “Asilis Best”, “Diamond-Art”, “"Grocery Paradise”, “East Explore”, “Emir Trayel”, “Shturiy”, “Area Info”, “Juventus-Turin”, “Azia Global Team”, “Authentic Travel”, “New Leo Den”,“Anetto Plyus”, “New Star Spring”, “Injiniring Klimat Kontrol”, “Kavsar Plaza”, “Ekspress Axborot Servis"”, “Media Music Star”, “Gold Star Konsalting”, “Atlantic Technics”, “Ikea”…)ga biz o‘rganib qoldik. Mazkur ro‘yxatni yana uzoq davom ettirishimiz mumkin: “Elegant”, “Jasmina”, “Baver”, “Bagira”, “Masha i medved`”, “Meri”, “Lavetta”, “Procab Buxara”, “Le Uat De Bukara”…
Nomlar tarkibidagi so‘zlar “temir bolta” bo‘lgani barobarida “boltaning dastasi” o‘zimizniki ekanligi kishini tashvishlantiradi.
Zero, bugun biz qalban, ma’nan, ruhan, siyratu suratan o‘zbek degan nomga munosib bo‘lib yashashga to‘la haqlimiz.
Adabiyotlar
1. https://uza.uz Prezident Shavkat Mirziyoyevning o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o‘ttiz yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi
2. https://lex.uz O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni: O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. PF-5850-son. 2019-y. 21-oktabr.
3. www.ziyouz.uz Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. 2 jildlik. 1-jild.
