Substansial tilshunoslik va ona tilining kognitiv-pragmatik ta’limi–bir-biridan ajralmas tushunchalardir. Zero, tilshunoslik tilimiz  va o`zbek tili birliklarining tizimiy imkoniyatlarini ochib beradi, ona tili ta’limi shu imkoniyatlardan samarali foydalanib, ayni bir axborotni yuzlab usul-u vositalar bilan ifodalash yo`llarini, ulardan aniq bir  sharoitda qay biri eng qulay  va ta’sirchan ekanligini to`g`ri aniqlay olish hamda qo`llashni o`rgatadi. Alohida e’tirof etish kerakki, o`zbek substantsial tilshunosligining yutuqlari “ichki bozor”ning zamonaviy ehtiyojlarini qondirish bilan chegaralanib qolmadi: chet el lingvistikasiga ham ta’sir ko`rsatdi va g`arb tilshunoslarining nazariga tushdi. Jumladan, o`zbek germanistlari olima Nofiza Vohidovaning nemis, Jamila Jumaboyevaning ingliz tili leksikasini o`zbek substansial tilshunosligi yutuqlari asosida yangicha  tadqiqi, unda olmon-u ingliz olimlarining o`zlari payqamagan va tavsiflardan chetda qolgan graduonimiya (til birliklarida ma’no darajalanishi) hodisasini Buxoro tilshunoslik maktabining vakillari bo`lgan o`zbek  olima ayollari ochib berganligi o`zbek matbuoti(“O`zbekiston ovozi” gazetasi//2008-yil, 29-yanvar soni)da ham, internet sahifalarida ham keng yoritilgan edi.

XX asr boshlarida jadid ma’rifatparvarlari orzu qilgan bolalarimiz kelajagi ravnaqi uchun “onalarga til o`rgatish” (Behbudiy ) – zamonaviy o`zbek adabiy tili me’yorlarini belgilash, uni ommaviy va to`g`ri  qo`llanilishini ta’minlash – o`zbek formal (me’yoriy) tilshunosligi oldida turgan bosh maqsad edi. Formal tilshunoslikda esa empirik (fahmiy, hissiy, sensualistik, nominalistik, atomistik....) bilish usuli yetakchilik qilardi. Formal tilshunoslikni ratsional (idrokiy, aqliy, nazariy, teoretik...) bilish usuli yetakchilik qiladigan va til birliklarining tizimiy      imkoniyatlarini ochish va tavsiflashni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan  substansial tilshunoslik almashtirdi. Bu yo`nalishda o`quvchiga retseptiv ta’limda bo`lganidek bilim – qoida, qonuniyat, xulosa va hukmlar tayyor holda berilib, ularda mazkur nazariy ma’lumotlarni o`zlashtirish va takrorlash talab etilmaydi; o`quv materiallari, ta’limiy topshiriqlar tizimi o`quvchilarga shunday taqdim etiladiki, u o`zi uchun zarur bo`lgan bilimni o`qituvchi rahbarligida mustaqil ish va izlanish natijasida egallaydi. Boshqacha qilib aytganda, o`quvchi ta’lim jarayonining subyekti, o`qituvchi ta’lim jarayonining rahbari mavqeyida bo`ladi. O`quv-biluv jarayoniga shunday yondashgandagina u mustaqil ijodiy tafakkur sohibi va tadbirkor shaxsni yetishtirishga xizmat qila oladi.

Mustaqilligimizning maktab ta’limi oldiga davlat buyurtmasi sifatida  qo`ygan va bu umumiy o`rta ta’limning malaka talablari sifatida voqelangan ko`rinishi bugungi ta’limning boshlang`ich, umumiy o`rta, o`rta maxsus va oliy  bo`g`inlarining har biri oldiga alohida maqsad qo`ydi. Demak, ona tili ta’limining barcha tur va bosqichlari oldida ham o`ziga xos yetakchi maqsad turadi.

Boshlang`ich bo`g`inda bu maqsad savodxonlikni ta’minlash, adabiy tilning  asosiy me’yorlarini singdirish, ulardan amaliy foydalanish ko`nikmalarini shakllantirishdan iboratdir. Ta’limning bu bosqichida reproduktiv (retroskopik) ta’lim usul yetakchilik qiladi va ta’lim materiali, asosan, o`zbek formal tilshunosligi  tavsiflariga tayanadi.

Umumiy o`rta ta’lim  bo`g`inida ona tili ta’limi oldida turgan  bosh maqsad “o`quvchida ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq vaziyatiga mos ravishda og`zaki va yozma shakllarda to`g`ri va ravon ifodalash ko`nikmalarini  shakllantirish va rivojlantirish”dan iborat. Bu maqsad kognitiv-pragmatik  ta’lim usuli yetakchiligida substansial tilshunoslik talqinlari  va substansial-pragmatik tilshunoslik tayyorlash va ommalashtirishni maqsad qilib qo`ygan ona tili bo`yicha axborot banklaridan keng  (har bir maktabxon  istagan paytda bemalol foydalana oladigan darajada) ommalashtirilgan ko`rinishlari asosida amalga oshiriladi [1].

O`rta maxsus va oliy  ta’limning turli bosqichlarida ona tilini o`qitish oldida ta’limning bo`g`in-u bosqichlariga mos ravishda  ixtisosiy nutq madaniyati malaka va ko`nikmalarini shakllantirish, rivojlantirish maqsadi turadi. Bu maqsad  reproduktiv va kognitiv ta’lim usullarning har birini o`z o`rnida mahorat bilan qo`llay olish hamda soha nutqining  pragmatik tahlili qo`lga kiritgan  tavsiflari axborot banki asosida amalga oshiriladi.

Silsiladan ko`rinadiki, ona tilini o`qitishning uzluksiz  ta’lim tizimidagi holati va samaradorligi ham substansial-pragmatik  izlanishlar muvaffaqiyati bilan uzviy bog`liq. Bu umumiy o`rta ta’lim bo`g`inida yaqqolroq ko`zga tashlanadi. Zeroki, bu bo`g`in oldida dunyoga bo`ylasha oladigan ijodiy tafakkur sohibi, mustaqil fikrli tadbirkor shaxsni yetishtirish maqsadi turibdi. Shuning uchun mazkur bo`g`inda ona tilidan har  bir dars, mashg`ulot  mohiyatan tafakkur ta’limini taqozo etadi. Buning asosi shuki, birinchidan, ona tili va tafakkur, fikrlash qobiliyati va nutq  mohiyatan ayni bir narsaning ikki tomoni – ularni bir-biridan mutlaqo ajratib bo`lmaydi. Shaxsda ulardan biri shakllangan, ikkinchisi shakllanmagan, biri rivojlangan, ikkinchi rivojlanmagan bo`lishi mumkin emas – ular birga shakllanadi va rivojlanadi. Demak, milliy istiqlol sharofati bilan ona tili ta’limi maqsadi, mazmuni, usul va vositalari yangilandi. Yangi maqsad har bir o`quv predmeti  o`qituvchisidan o`quv-biluv jarayonini yangi mazmun asosida tashkil etishni va usul-u vositalarni rang-baranglikda boyitib borishni talab etmoqda. Buni to`g`ri anglay olgan o`qituvchigina davr talablariga mos tarzda ishlay oladi.

Inkor etib bo`lmaydigan bir haqiqat bor: Davlat tili maqomiga ega bo`lgan onadek mo`tabar tilimiz–nihoyatda boy til.  Uning ta’limi jarayonida butun e’tiborimizni o`quvchida ijodiy tafakkurni shakllantirish va tarbiyalash masalasiga qaratishimiz zarur. Buning uchun ona tili darslarida o`quvchilar o`qituvchi rahbarligi va hamkorligida quyidagilarni bajara olishi muhim:

–muntazam (o`quvchi uchun) yangi bo`lgan so`zlar ustida ishlash va ta’lim oluvchining lug`at zahirasini boyitib borish;

–o`quvchida so`zlarning ma’no nozikliklari, farq va o`xshashliklarini his qilish hamda to`g`ri anglab yetish ko`nikmasini mustahkamlash;

–o`quvchilarni aniq talaffuz qilishga va xatosiz yozishga o`rgatish:

– o`quvchilarni so`zlarni bog`lab gap, gaplardan esa matnlar tuza olish, birikmalardagi ma’noviy va grammatik, matnlardagi mantiqiy xatoliklarni topish va tuzatishga odatlantirish;

–bir fikrni turli vositalar bilan ifodalash, uzilgan fikrning davomini tiklay olishni uddalashga o`rgatish;

–nutq vaziyatini to`g`ri baholash va til imkoniyatlaridan unga mos ravishda foydalanish ko`nikmalarini shakllantirish va malakasini o`stirish.

Bu vazifalar ijrosi uchun maktabda o`quvchini ham, o`qituvchini ham qoidabozlikdan xalos etish, fanlararo integratsion taa’limga e’tibor qaratishi shart. Zero, lingvistik bilimlar ana shu vazifalarni amalga oshirish vositasi bo`lmog`i, o`quvchining aqliy faoliyati zinhor lingvistik qoidalar va til qurilishiga doir bilimlar bilan band qilib qo`yilmasligi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Yo`ldosheva D.N. Ona tili ta’limi maqsadining tadrijiy taraqqiyoti. – Toshkent: O`zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2013. – 216 bet.

2.Таълим жараёнида ижодий тафаккурни ривожлантириш масалалари. ЎТДА  6-йиғини тезислари (Масъул муҳаррир: М. Абдураимова). – Т.: РТМ, 2001.–248 b.