- Details
- Written by Yuldasheva Dilorom Nigmatovna
- Category: Maqolalar
- Hits: 288
Tayanch so`zlar: ta’lim, ta’lim mazmuni, bilim, bilim va tafakkur, bilim va hayotiy zarurat.
Ключевые слова: образования, содержание образования, знание, знание и мышление, знание и жизненная необходимость.
Key words: education, content of education, knowledge, knowledge and thought, knowledge and vital need.
Maqolada ta’lim mazmuni va ijodiy tafakkur masalalari tahlil qilinadi.
В данной статье рассматривается основные содержание образования и воспитания личности.
The article is about the main content of education and upbringing of the personality.
Ta’lim mazmunining asosiy tarkibiy qismi bilimlar tizimidir. Bilim nima? Bilim insonning kundalik hayotida orttirgan tajribalari, umumlashmalari, takrorlanib turuvchi hodisalarda ochgan qonuniyatlari bo`lib, avloddan avlodga yetkaziladi. "Bilim – moddiy borliqning inson ongidagi in’ikosi, tajribada sinalgan aniq natijalaridir"/6/. Bilimlar asoslar, tamoyillar, qonunlar tarzida mavjuddir. Insonnining faol va bunyodkor ongi va tafakkurining mahsuli bo`lgan bilim insonni hayvondan farqlaydi. Lekin ta’lim tizimi ta’lim mazmuni tarkibiga kiritiladigan bilimlar silsilasiga o`ziga xos ravishda yondashadi– u ta’lim oluvchiga berilishi, singdirilishi zarur bo`lgan bilimlarni ta’lim maqsadi "elagi"dan o`tkazadi va, albatta, beriladigan bilimlarni pragmatik ahamiyati, ya’ni olingan bilimlarni amaliy qo`llash – tatbiq va ijodiylik imkoniyatlari nuqtayi nazaridan baholaydi. Shuning uchun bilim/ilm va, umuman, ta’lim mazmuni tarkibiy qismi sifatida belgilangan bilimlar/ilmiy talqin va tahlil asoslari ayni bir narsa emas – ta’lim mazmuni tarkibiga kiritilgan bilimlar silsilasi umumiy bilim/ilmning ta’lim maqsadi nuqtayi nazaridan tanlangan, ta’lim oluvchininig yoshi, aqliy, jismoniy, kasbiy (faoliyat) xususiyatlari va ijtimoiy (jumladan, kasbiy) ehtiyojlariga muvofiqlashtirilgan bo`lagi, parchasidir. U, albatta, pragmatik ahamiyatli – tatbiq etiladigan va uning asosida ijod qilish mumkin bo`lgan xususiyatlarga ega bo`lmog`i zarur.
- Details
- Written by Yuldasheva Dilorom Nigmatovna
- Category: Maqolalar
- Hits: 160
Таълим мақсади ҳақида гапирганда таълимнинг умумий мақсади ва таълим тизимида ҳар бир ўқув предмети мақсади тушунчаларини фарқламоқ лозим. Таълимнинг умумий мақсади ва ҳар бир ўқув предмети мақсади ўзаро умумийлик~хусусийлик муносабатлари билан боғланади. Муайян ўқув предмети таълими мақсади ҳам ўз системасида умумийлик ва хусусийлик характерига эга бўлади. Қуйида она тили ўқув предмети таълими мақсадининг тадрижий тараққиёти ҳамда шу тадрижий тараққиёт давомида унинг умумий ва хусусий мақсадлари қандай белгиланганлиги мисолида мулоҳаза юритамиз.
Шўро давридаги "Ўзбекистонда она тили таълими фақат Октябрь революциясидан кейингина йўлга қўйилди", деган фикр [2] мунозарали бўлиб, бу борада "она тилида таълим" ва "она тилини махсус ўқув предмети сифатида ўқитиш" тушунчаларини фарқлаш зарур. Она тилида таълим жараёнида она тили ҳам ўқитилади, чунки бундай ҳолатда она тили ва таълим тили тушунчалари бир-бирига мос келади. Шундан келиб чиқиб, она тили таълимининг хат-савод ўргатиш, фикрни уқиш ва баён қилиш кўникмаларини шакллантириш каби у м у м и й ва уни махсус − алоҳида бир ўқув предмети сифатида таълимини талаб этувчи х у с у с и й мақсади фарқланади. "Она тилида таълим" ва "она тили таълими" шароитларида она тили таълими мақсади ҳар хил бўлиб, она тили таълимининг хусусий мақсади давр талаблари билан белгилаб борилади ва ижтимоий зарурат асосида муттасил ривожланиб и е р а р х и к равишда кўтарилади. Бу диалектик инкор табиатига эга бўлиб, яъни ҳар бир кейинги босқич олдинги босқичдан юқори бўлиши ва олдинги босқични ҳам ўз ичига олишини кўрсатади.
- Details
- Written by Yuldasheva Dilorom Nigmatovna
- Category: Maqolalar
- Hits: 203
Таълим мазмунини белгилашда, биламизки, унинг мақсади йўналтирувчи асос ҳисобланади. Афсуски, бу ҳолат ўқув дастурлари ва дарслик муаллифлари томонидан кўпинча ҳисобга олинмаяпти. Натижада таълим мазмуни билан унинг мақсади орасидаги мутаносибликнинг бузилиши каби ҳолатлар кўзга ташланмоқда. Бу эса пировард натижа ҳисобланган ўқув жараёни сифатига салбий таъсир кўрсатиши табиий, албатта.
Аввало, тўғри белгиланган таълим мақсади натижасида шахс, давлат ва жамият, фан, техника, технологиялар ҳамда ишлаб чиқаришни самарали ривожлантириш учун ижтимоий ресурс, имконият вужудга келади. Бу ўринда Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”/1/да тўғри белгиланганидек, шахс,давлат ва жамият, фан, техника, технологиялар ҳамда ишлаб чиқариш муносабатлари икки томонлама аҳамиятга эгадир: жамият, фан, техника, технологиялар, ишлаб чиқариш ўзининг истиқболдаги тараққиёти учун қандай мутахассис зарурлигини белгиласа, шахс эса фан, техника, технологиялар ҳамда ишлаб чиқаришнинг самарали ривожланишини таъминлайди. Шунинг учун ҳам давлат, жамият, фан, техника ҳамда ишлаб чиқариш илм-фан ва касб-ҳунар эгаларининг энг малакали вакилларига ҳар доим кучли эҳтиёж сезади. Мана шу эҳтиёж ижтимоий буюртманинг асосини ташкил этади. Шунинг учун ҳам шахс «Кадрлар тайёрлаш миллий модели»/1/да марказий ўринда туради. Мана шу зарурат мустақиллик даврида ўзбек педагогикасида «шахс тараққиётига йўналтирилган таълим» тушунчасини юзага келтирди.
- Details
- Written by Yuldasheva Dilorom Nigmatovna
- Category: Maqolalar
- Hits: 167
Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q.
I.Karimov
O`zbekiston (Turkiston)da jadidchilik harakatini, ularning dunyoqarashini, millat, vatan, til, taraqqiyot, iqtisod, madaniyat va mafkuraga doir ishlarini o`rganishimiz imkoniyatini bizga Milliy Istiqlolgina bera oldi, chunki 1991- yilgacha "jadid" tushunchasi "xalq dushmani", "xoin", "vatan dushmani" tushunchalari bilan teng edi. Shu bois o`zbek xalqi tarixida XX asrning boshlarida shakllangan jadidchilik harakati sovet tarixshunosligida mutlaqo yoritilmas, ular haqida gap borganda salbiy bahodan o`zga hech narsa berilmas edi.
Istiqlol xalqimiz, milliy madaniyatimizning bu muhim sahifalarini haqqoniy va xolisona o`rganishgа imkon yaratdi hamda XXI asr bo`sag`asida bu sohada ancha tadqiqotlar amalga oshirildi, bir qator ilmiy anjumanlar o`tkazildi, jadidchilik harakati namoyandalari merosining ommaviy nashrlari amalga oshirildi/5/. Jadidchilik harakatining markazida milliy taraqqiyot, milliy-zamonaviy madaniyat va ta’lim, undan keyingina iqtisod va siyosat masalalari turganligi sababli tarbiya va ta’lim muammosi jadidlarda eng muhim masala edi. Abdulla Avloniyning "Tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot yo halokat, yo saodat yo falokat masalasidir"/2/ degan jumlalari fikrimiz isbotidir. Tarbiya va ta’lim tizimining asosini esa mafkura, ta’lim tili tashkil etadi. Mafkura nuqtai nazaridan jadidlar yakdillik bilan milliy - zamonaviy, islomiy, dunyoviy qarashda bo`lsalar-da, ular til masalasida to`la hamfikrlikka ega emas edilar. Jadidlarning millat tili, millat nomi, ta’lim tili haqidagi qarashlari atroflicha va chuqur tahlil etilishi zarur. Bu sohada qilingan ishlar barmoq bilan sanarli/5/. Vaholanki, jadidlarning millat tili va ta’lim tiliga munosabati madaniyatimiz tarixida muhim ahamiyatga egadir. Birinchidan, sof islomiy mafkuradan farqli o`laroq ular millat tili va ta’lim tili birligini ko`zlar edilar; millat ta’limni o`z ona tilida olmog`i lozim. Islomda rasmiy-ta’limiy til sifatida Qur’on tili, ya’ni arab tili asosiy sanalar edi. Shunga ko`ra ibtidoiy ta’limning ilk boshqichi−taxtacha~abjad~"haftiyak" qismlari Qur’onni to`g`ri o`qiy olish malakasini shakllantirishga qaratilgan edi. Ikkinchidan, jadidlar ta’limning islomiyligiga qarshi emas edilar, biroq uning ilk boshqichini Qur’onni o`qish malakalarinigina hosil qilishga qaratilganiga qarshi edilar. Shuning uchun Abdulla Avloniy "Birinchi muallim" kitobi (darsligi)ning so`z boshisida shunday yozadi: "Muhtaram muallimlarimizdan rijo qilurmanki, bizning "Birinchi muallim"imizdan ham olub, tajriba qilub, o`qutub ko`rsalar…"/3,6/. Ko`rinib turibdiki, ustoz Avloniy bolalar taxtacha~abjad~"haftiyak" o`rnida dunyoviy-axloqiy-tarbiyaviy mohiyatga ega bo`lgan "Birinchi muallim" kitobini o`rganishlarini tajriba qilib ko`rishni ehtiyotkorlik bilan taklif etadi. Birinchi nashri 1912-yilda amalga oshirilgan "Birinchi muallim" kitobida oddiydan murakkabga borish tamoyiliga qat’iy amal qilinadi. Dastlab harflar alifbo tartibida keltiriladi, so`ngra navbati bilan qaysi o`rinda qanday yozilishi va ularga oid ixcham, sodda misollar beriladi. Bosh harflar, o`rta, oxir harflar tushuntiriladi, nihoyat, pand-nasihat tarzidagi ibrotomuz matnlarga o`tiladi.
- Details
- Written by Yuldasheva Dilorom Nigmatovna
- Category: Maqolalar
- Hits: 209
Неъматов Ҳ. Ғ.− ўзбек филологияси кафедраси профессори, ф. ф. д.
Йўлдошева Д. Н. − ўзбек филологияси кафедраси доценти, п.ф. н.
Миллий истиқлол даврида тубдан янгиланган илмий йўналишлардан бири ўзбек тилшунослигидир ва бунда университетимиз тилшунослари республикада пешволику сардорлик қилди десак, мутлақо муболаға бўлмайди. Бунинг ўзига хос асоси ва тарихи бор. Совет даврида бутун Иттифоқда таълим тизими ягоналиги ниқоби остида рус ва миллий мактаб дарсликларининг мазмунан бир хиллиги талаб қилинар эди. Шунинг учун нафақат аниқ ва табиий фанлар бўйича, ҳатто тариху география дарсликларини ҳам рус тилидан таржима қилиб, миллий мактабларда қўллаш ва оммалаштириш кенг амалда эди. Олий ва ўрта махсус таълим тизими учун Москва ҳар бир ўқув фанидан барча республикалар учун мажбурий намунавий дастурлар ишлаб чиқар, шу усул билан таълим мақсади, мазмуни ва усулидаги ягоналикни таъминлар эди. Бу тазйиқ ўша пайтларда шу даражага етдики, намунавий дастурлардан миллий руҳ ҳамда шароитни бериш учун ҳар қандай четга чиқиш миллатчилик ва Иттифоқ бирлигини бузишга қаратилган давлат жинояти сифатида баҳоналанар, қаттиқ таъқиб қилинар эди. Пировард оқибатда, ҳатто она тили дарсликларида миллий тилнинг қурилиши талқинлари ҳам рус тили қурилишига мумкин қадар «яқин»лаштирилди.
